روز چهارشنبه 14اسفند، به مناسبت روز جهانی زن، سمیناری با عنوان «نقش زنان در علم و علم برای زنان» در ساختمان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد که طی این نشست، صاحب‌نظران به اهمیت حضور زنان برای پیشبرد علم و همچنین نقش موثر زنان در ترویج علم اشاره کردند و در این میان خانم دکتر اکرم قدیمی با بیان اینکه زنان توانمندی‌های بسیاری در همه عرصه‌ها و به‌ویژه علم و فناوری دارند از حضور کمرنگ زنان در عرصه‌های علم و فناوری انتقاد کرد. گفتنی است خانم «اکرم قدیمی» در رشته علوم سیاسی تحصیل کرد و در این رشته نیز دکترا گرفت اما موضوع ترویج علم یکی از دغدغه‌های فکری او بود و به همین دلیل نیز هم‌اکنون ریاست انجمن ترویج علم ایران را برعهده دارد. وی علاوه بر این سمت، در مرکز تحقیقات سیاست‌های علمی کشور، مدیر گروه ترویج علم و در انجمن مطالعات ایرانی و مطالعات زنان، دبیر انجمن است و در حوزه زنان و همچنین ترویج علم مقالات بسیاری منتشر کرده است. به مناسبت برگزاری این نشست گفت‌وگویی را با وی ترتیب دادیم تا هم با دیدگاه‌های شخصی وی پیرامون توانمندی‌های فراموش و انکارشده زنان و هم با برنامه‌های آینده انجمن ترویج علم برای بهره‌گیری از این توانایی‌ها آشنا شویم.
با توجه به اینکه علم پدیده‌ای فراجنسیتی است، موضوع نشست شما «نقش زنان در علم و علم برای زنان» بود. لطفا در مورد مباحث مطرح‌شده در این نشست توضیح دهید.
همانطور که خودتان هم می‌دانید علم پدیده‌ای جهانی و بدون مرز است و موضوعاتی مانند نژاد یا جنسیت عامل اصلی و تعیین‌کننده در آن نیست اما با این‌همه بین آنچه که می‌بینیم و آنچه که باید باشد، تفاوت بسیار زیادی وجود دارد، برای مثال زمانی که آمار و ارقام را بررسی و وضعیت کنونی جامعه را ملاحظه می‌کنیم، به‌وضوح درمی‌یابیم موقعیت و برخورداری زنان از امکانات حتی امکانات علمی و آموزشی، با مردان برابر نیست. البته این موضوع خاص کشور ما نیست و در همه جای جهان، زنان در بحث‌های علمی، در کنار مردان و همرده مردان نیستند یعنی از موقعیت برابر برخوردار نیستند و به تعبیری می‌توان گفت زنان همیشه و همه‌جا در حاشیه قرار دارند. این در حالی است که اگر ما به آموزه‌های دینی خود نیز توجه کنیم، درمی‌یابیم دین ما می‌فرماید زگهواره تا گور دانش بجوی اما در این زمینه اصلا موضوع‌های جنسیتی را مطرح نکرده است. به بیان دیگر، مخاطب دستورهای دین برای فراگیری علم، انسان است نه زن یا مرد. با این همه در جوامع مختلف نقش زنان در برخی از حوزه‌های علمی، در حاشیه قرار دارد. با توجه به همه این موارد بود که ما موضوع نشست خود را به زنان و علم اختصاص دادیم زیرا بر این باوریم که علم هم می‌تواند باعث توانمندسازی زنان و هم موجب اعتمادبه‌نفس زنان شود و کمک کند که زنان بتوانند به جایگاه شایسته خود در اجتماع دست یابند، یعنی به باور ما می‌توان به وسیله علم از نابرابری‌ها کاست و آنها را به جایگاه شایسته خود نزدیک‌تر کرد؛ به‌ویژه آنکه زنان ایرانی نشان دادند که از ظرفیت‌های بسیار بالایی در همه رشته‌ها و زمینه‌ها برخوردارند اما در این بین دستاوردهایشان در حوزه‌های علمی چشمگیرتر از بقیه موارد بوده است. البته یاد آوری می‌کنم این هم‌اندیشی نخستین فعالیت کارگروه «زن و علم» به شمار می‌رود. هدف این کارگروه ارتقای جایگاه زنان و ایجاد ارتباط بین زنان دانشگاهی و غیردانشگاهی و هم‌افزایی میان زنان جامعه به منظور عمومی‌سازی علم است. انجمن ترویج علم بعد از هفته علم، چند کارگروه از جمله کارگروه «معلمان مروج علم» و کارگروه «زن و علم» را تشکیل داد. در این زمینه کارگروه‌های دیگری نیز در حال تشکیل هستند که هر کدام اهداف و کارکردهای خاص خودشان را دارند.
چه لزومی دارد که زنان در عرصه‌های تخصصی مانند علم و ترویج علم حضور داشته باشند؟
در عصر حاضر، نقش علم و فناوری در تمام جنبه‌های زندگی ملموس است و علم شرایط دسترسی جامعه به توسعه پایدار را فراهم می‌کند. نیمی از جمعیت جهان را زنان تشکیل می‌دهند اما واقعیت این است که زنان حضور کمرنگی در عرصه‌های علم و فناوری دارند و نقش آنها در این فرآیند روشن نیست و هرچند انتظار می‌رود علم زمینه‌ساز حضور گسترده زنان در تمامی عرصه‌های مختلف باشد، اما واقعیت این است که حضور زنان در عرصه‌های علم و فناوری کمرنگ است. جامعه دانش‌محور، جامعه‌ای است که در آن علم و فناوری بر تمام سطوح اجتماعی اثرگذار باشد و در این جامعه، بازتعریف نقش زنان ضروری است. دانش و فناوری تمام جنبه‌های زندگی زنان را تحت تاثیر قرار داده است. زنان نیمی از جمعیت جهان، نیمی از دانش‌آموزان، نیمی از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و نیمی از مصرف‌کنندگان تولیدات صنعتی را تشکیل می‌دهند اما مشارکت آنها در فرآیندهایی که چنین تغییرات شگرفی بر تمام جنبه‌های زندگی آنها می‌گذارد، چندان زیاد نیست. حضور ناکافی زنان در دامنه وسیع دانش باعث افزایش نابرابری‌های جنسی و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی می‌شود و این نکته بدیهی است که مشارکت بیشتر زنان در علوم و فناوری در مجموع به‌نفع جامعه و برای رفع این مشکل لازم است که جامعه‌بشری اقدامات لازم را در این زمینه مبذول کند.
زنان چه نقشی می‌توانند در پیشبرد علم داشته و در کنار آن چه نقشی می‌توانند در زمینه ترویج علم بین عامه مردم داشته باشند؟
در حالت کلی دو نقش مستقیم و غیرمستقیم را می‌توان برای زنان در زمینه پیشبرد و ترویج علم در نظر گرفت؛ در نقش مستقیم، زنان در حیطه آموزش بسیار فعال هستند و می‌بینیم زنان بسیاری مسوولیت آموزش را در مدارس و دانشگاه‌ها بر عهده دارند یعنی به‌طور مستقیم با موضوع علم و آموزش علوم سروکار دارند. در بخش غیرمستقیم نیز زنان فارغ از اینکه شغل و کار رسمی‌شان چه باشد، در موضوع ترویج و آموزش علوم فعال هستند. برای مثال زنانی که در حوزه ترویج علم فعال هستند، بسترهای لازم برای گسترش علم در جامعه را فراهم می‌کنند تا علم وارد متن جامعه شود. ورود زنان به عرصه تولیدات دانش‌محور، عمدتا از طریق مشارکت آنها در فعالیت‌های علمی و دانشگاهی صورت می‌گیرد که دستیابی به این امر مستلزم تحصیل و در نتیجه اشتغال زنان است، درحالی که بالارفتن از نردبان علمی آکادمیک سبب می‌شود که آنان به عنوان نیروهای حرفه‌ای مولد علم و دانش خود را نیز نشان دهند. البته در نظر داشته باشید در دوران تحصیل، رقابت جنسیتی بسیار کم است و زنان عمدتا فارغ از مسوولیت‌های زندگی خانوادگی هستند اما در مرحله بعدی یعنی مرحله اشتغال دانش‌محور، مشارکت زنان با مشکلات بیشتر مواجه است و این امر سبب می‌شود که به مرور از تعداد زنانی که در مراحل مختلف تحصیلی و زندگی حرفه‌ای دانش‌محور هستند، کاسته شود.
زنان چه توانمندی‌های خاصی دارند که بتوان از این توانمندی‌ها برای ترویج و گسترش علوم استفاده کرد؟
توانمندی‌ها و به بیان دیگر نقش زنان در این حوزه را می‌توان به دو نقش محسوس و نامحسوس تقسیم‌بندی کرد. البته مشارکت زنان در حوزه ترویج علم و آموزش علوم را بیشتر می‌توان در بخش نامحسوس توضیح داد. به بیان دیگر تاثیر نامحسوس زنان در این حوزه به‌مراتب بیشتر از تاثیر محسوس آنهاست که این موضوع البته پیامدهای بسیار مثبتی نیز به همراه دارد که جامعه در بلندمدت می‌تواند اثرات آن را مشاهده کند. البته می‌توان اثرات مثبت و منفی حضور زنان در ابعاد و حوزه‌های مختلف را جداگانه بررسی و تحلیل کرد. البته حضور زنان در این عرصه‌ها، بیشتر نتیجه مثبت دارد و علاوه بر آن، می‌توان اثرات مثبت را بیشتر کرد و از میزان اثرات منفی و نامطلوب آن کاست. از اثرات مثبت حضور زنان در این عرصه‌ها می‌توان به استفاده بهینه از توانمندی‌های زنان که در حقیقت نیمی از کل اجتماع هستند، اشاره کرد. علاوه بر این، حضور زنان در اجتماع به نوعی آموزش اعتماد به نفس است و می‌تواند حس اعتماد کل جامعه نسبت به زنان را افزایش دهد. ترویج فرهنگ نیز از دیگر اثرات حضور زنان در عرصه آموزش و ترویج است. اصولا یکی از نتایج مثبت حضور زنان، ترویج باورهای فرهنگی و فرهنگ‌سازی و القای اعتماد به نفس زنان است. البته همه کشورها در این زمینه فعال هستند اما هر کدام به شکل و به روش خاص خود برای دستیابی به این اهداف تلاش می‌کنند. برای مثال برخی از کشورها به روش تبعیض مثبت و به نفع زنان در این راه می‌کوشند. البته هر کدام از این راهکارها را که انتخاب کنیم، هدف اصلی باید این باشد که به توانمندی‌های زنان بیشتر توجه شده و به نحو شایسته‌ای از این توانمندی‌ها استفاده شود. برای مثال بین علم و نهادهای علمی و جامعه شکاف زیادی وجود دارد که زنان به‌عنوان بخشی از این جامعه علمی و کل جامعه می‌توانند برای پرکردن این شکاف راهکارهایی ارایه دهند.
شما به اهمیت حضور زنان در جایگاه‌های مختلف و به‌ویژه در حوزه‌های علمی اشاره کردید. حضور زنان در این جایگاه‌ها، در درازمدت چه اثراتی برای خود زنان و کل اجتماع به ارمغان می‌آورد؟
اثرات و منافع حضور زنان در بخش‌های مختلف اجتماع بی‌شمار است که می‌توان به اثرات مادی و غیرمادی این حضور اشاره کرد. با اثرات مادی حضور زنان و نتایج مثبت آن برای خود زنان، خانواده و کل اجتماع که همه ما کم‌وبیش آگاه هستیم. اما خود اثرات غیرمادی ابعاد بسیار مختلفی دارد که از جمله آنها می‌توان به احساس رضایت افراد از حضور در جوامع مختلف اشاره کرد. به بیان دیگر حضور زنان در اجتماع و به‌ویژه عرصه‌های علمی منافع بسیاری دارد که در هر صورت منافع آن به کل جامعه منتقل می‌شود. به بیان دیگر، خود زنان نیمی از جامعه هستند اما پرورش آن نیمه دیگر جامعه نیز برعهده آنان است. به بیان دیگر اگر ما زنان و مادران آگاه داشته باشیم، این آگاهی‌ها به خانواده و فرزندان منتقل می‌شود و نسل بعدی جامعه نیز انسان‌های موفقی خواهند بود چراکه زیر نظر مادران آگاه پرورش یافته‌اند. پس منافع این آگاهی‌بخشی‌ها در درجه اول متوجه خانواده است اما در درازمدت همه جامعه از آن بهره‌مند می‌شود. پس اگر حضور زنان در جامعه اولویت داشته باشد، منافع حاصل از این حضور سریع‌تر به کل جامعه سرایت می‌کند.
دولت برای تقویت حضور زنان چه نقشی می‌تواند داشته باشد؟ به بیان بهتر شما چه انتظاراتی از دولت دارید تا حضور زنان در اجتماع را تسهیل کند؟
در هر صورت، دولت در همه عرصه‌ها نقش بسیار مهمی بر عهده دارد، از جمله نقش دولت در بخش سیاستگذاری و بسترسازی برای حضور موثرتر زنان در عرصه‌های علمی. به بیان بهتر نقش دولت نقشی بسیار حساس و حیاتی است و دولت باید حضور زنان در همه بخش‌های اجتماع از جمله بخش‌های علمی و آموزشی را تسهیل کند. به بیان دیگر دولت می‌تواند با در پیش‌گرفتن رویکردهای گوناگون مانند وضع قوانین متفاوت، دستیابی زنان به جایگاه‌های مطلوب را تسهیل کند. در نتیجه وقتی که آگاهی زنان بالاتر می‌رود، شکاف‌های جنسیتی و طبقاتی کمتر و در درازمدت، جامعه با مشکلات کمتری روبه‌رو می‌شود. دولت برای دستیابی به این اهداف می‌تواند راهکارهای گوناگونی را در پیش گیرد که از جمله آنها می‌توان به تقویت نهادها و سازمان‌های غیردولتی ویژه زنان و تقویت شبکه‌های علمی و غیرعلمی ویژه زنان اشاره کرد. برقراری ارتباط بین زنان دانشگاهی و دیگر زنان جامعه و همچنین کل جامعه از دیگر راهکارهایی است که دولت می‌تواند از آن برای بهره‌برداری از توانمندی‌های زنان و در نهایت بهبود وضعیت اجتماع استفاده کند زیرا در این حالت چیزهایی را که زنان دانشگاهی آموختند به همراه تجربه‌های علمی و مدیریتی و دانسته‌های خود به بخش وسیع‌تری از جامعه منتقل می‌کنند. بدیهی است برقراری چنین ارتباط‌هایی، باعث رونق‌بخشی دیگر ارکان اجتماع نیز خواهد شد.
اگر بخواهیم روی نقش دولت تاکید کنیم، می‌توان گفت بدون حضور دولت و پذیرفتن مسوولیت در این زمینه، ما نمی‌توانیم هیچ گام موثری برداریم. به بیان دیگر در نبود سیاستگذاری‌های کارآمد دولتی نمی‌توان از توانمندی‌های زنان در بسیاری از عرصه‌های اجتماعی به نحو موثری استفاده کرد. پس تاکید می‌کنم نقش دولت‌ها و تمایل سیاسی دولتمردان برای تشویق مشارکت زنان در عرصه علم و فناوری در این میان بسیار اساسی و حیاتی است. دولت‌ها می‌توانند ایجاد این تغییرات را از طریق فراهم‌کردن زیربناهای مناسب اجتماعی و شرایط محیطی و سیاسی که ورود زنان به عرصه‌های علمی و تکنولوژی را تسهیل می‌کند، سرعت دهند. همچنین در این میان نباید از نقش مهم سازمان‌های غیردولتی در بسترسازی برای حضور و مشارکت فعال زنان غفلت کرد.
شما مدت‌ها در زمینه ترویج علم فعال بودید. به نظر شما در حوزه ترویج علم چه کمی و کاستی‌هایی وجود دارد که به‌نظر شما برای موفقیت در این عرصه باید زودتر این کمبودها را رفع کرد؟
مهم‌ترین کاستی این است که چون بحث ترویج علم در کشور ما بحث تازه و جدیدی است، هنوز نهادینه نشده و در نتیجه نه مردم و نه مسوولان، هیچ‌کدام با اهمیت و پیامدهای مفید آن آشنا نیستند. یعنی در زمینه ترویج در کشور ما تاکنون کار چندان مهم و شاخصی انجام نشده و فقط طرح موضوع شده است.
اگر ما بتوانیم اهمیت ترویج علم را روشن و لزوم آن را گوشزد کنیم، شاید بتوان بخشی از شکاف زیادی را که بین نهادهای علمی و جامعه وجود دارد، پر کرد. درک اهمیت و لزوم ترویج علم باید هم برای جامعه و مردم و هم برای سیاستگذاران و تصمیم‌گیرندگان جامعه و برای همه روشن شود. اگر به موضوع ترویج علم اهمیت دهیم و برای دستیابی به اهداف آن کوشش کنیم، آثار آن برای کل جامعه پدیدار خواهد شد. توجه کنید که هم‌اکنون برای ترویج علم، نه بودجه خاصی در نظر گرفته‌اند و نه امکانات در اختیار آن قرار داده‌اند. تا زمانی که اختیارات و چارچوب کار مشخص نباشد، کار بسیار سخت و دشوار است، با این همه من امیدوارم در سال‌های آینده به این موضوع بیشتر توجه کنند و در نتیجه روند فعالیت‌های این انجمن سرعت پیدا کند. امروزه چالش‌ها و دشواری‌های زیادی فراروی انجمن ترویج علم ایران است و حل این مشکلات نیز نیازمند توجه جدی است. البته ما به‌شدت دنبال این هستیم که از طرق مختلف این دشواری‌ها را مطرح و تا حد ممکن این مشکلات را برطرف کنیم و از جمله هدفمان این است که جایگاه زنان در علم و علم برای زنان را در جامعه مطرح کنیم.
برای مثال، شما پیشنهاد می‌کنید از توانمندی‌های زنان در چه حوزه‌هایی بیشتر استفاده شود؟
زنان توانمندی‌های بسیاری دارند برای مثال می‌توان از توانمندی زنان عضو هیات مدیره انجمن‌های علمی در رفع مشکل آلودگی هوای تهران استفاده کرد. به همین دلیل ما برنامه سال آینده کارگروه «زن و علم» را برای حل این مشکلات و ارایه راهکارهای عملی از طریق بسیج تمام جامعه تنظیم کرده‌ایم که البته اجرای این برنامه نیازمند حمایت و مشارکت آحاد جامعه است.
برنامه‌های بعدی انجمن ترویج علم در این راستا چیست؟
یکی از برنامه‌های آینده‌مان این است که زنان دانشمند را به جامعه بشناسانیم و در مرحله بعد می‌خواهیم این موضوع را مطرح کنیم که علم چه نفعی برای زنان و چه نفعی برای کل جامعه دارد. برگزاری باشکوه‌تر و گسترده‌تر هفته ترویج علم نیز از دیگر اهداف ماست. البته برنامه‌های بسیار دیگری را نیز در دست داریم که هر کدام از آنها در مراحل مختلف قرار دارند (از طرح موضوع تا مرحله اجرا) ولیکن هدف همه اینها این است که لزوم گسترش شعار علم برای همگان را به ارکان جامعه گوشزد کنیم. البته برای تحقق این اهداف و انجام فعالیت‌های موثر در این زمینه نیز رسانه‌ها نقش بسیار پررنگی دارند. نقشی که رسانه‌ها در گسترش و همگانی‌سازی علم در جامعه دارند، بسیار چشمگیر و غیرقابل انکار است. ما نیز به دنبال این هستیم که با تعامل سازنده با رسانه‌ها، فرصت‌های تازه‌ای پدید آوریم و با استفاده بهینه از این فرصت‌ها، تروج علم در جامعه را با انرژی و روحیه مضاعف ادامه دهیم. متاسفانه وضعیت ترویج علم در جایگاه شایسته و بایسته خود نیست با این‌همه امیدواریم با تلاش‌هایی که صورت می‌گیرد این وضعیت در سال‌های آینده، بهتر و بهتر شود. همان‌گونه که گفتیم بین تولید علم و بهره‌برداری بهینه از علم و ارتقای جامعه شکاف‌های زیادی وجود دارد و هیچ چیزی بهتر از علم و ترویج علم نمی‌تواند این شکاف‌ها را پر کند.
شما در صحبت‌هایتان از فعال‌های آتی خود گفتید. آرمان و ایده‌آل‌تان برای ترویج علم چیست و چه چشم‌اندازی را برای خودتان ترسیم کرده‌اید؟
ترویج علم از این لحاظ با بسیاری از حوزه‌های دیگر اجتماع تفاوت بنیادی دارد برای مثال در حوزه اقتصاد و کشاورزی می‌توان گفت تلاش می‌کنیم تا در سال آینده به این عدد و رقم برسیم تا تولیدات خود را تا این مقدار افزایش دهیم اما هیچ حد و مرزی را نمی‌توان برای ترویج علم در نظر گرفت و برای آن سقف تعیین کرد اما امیدواریم در سال‌های آینده دست‌کم ترویج علم به صورت یک فرهنگ درآید یعنی همگان ضرورت و لزوم آن را درک کنند، فرهنگی که منجر به تغییر رفتار شود به این معنا که ما آثار این نوع بینش و دیدگاه را در رفتار و کردار مردم، مسوولان و کلا همه ارکان اجتماع مشاهده کنیم. در این حالت تفکر علمی در بین همه مردم رواج پیدا می‌کند. البته خودمان اذعان می‌کنیم که این موارد بسیار آرمانی و ایده‌الی است و برای دستیابی به این آرمان‌ها و ایده‌آل‌ها نیازمند کمک همه سازمان‌ها و نهادهای دولتی و غیردولتی و به‌ویژه مردم عادی هستیم. همانطور که می‌دانید ایده‌آل‌های ما در این حوزه کیفی است نه کمی، یعنی نمی‌توان آن را با عدد و رقم بیان کرد و همین موضوع کیفی‌بودن فعالیت‌های ترویج علم نیز کار ما را کمی دشوارتر می‌کند، با این همه به کمک‌های مردم بسیار خوشبین هستیم. ما منتظر حضور و کمک همه مردم و به‌ویژه صاحب‌نظران و رسانه‌ها هستیم تا هم برای ترسیم چشم‌اندازها و ایده‌آل‌ها و هم برای دستیابی به این آرمان‌ها به ما کمک کنند.
و سخن آخر؟
سخن پایانی که می‌خواهم روی آن تاکید کنم این است به همه کسانی که دغدغه اعتلا و سربلندی کشور را دارند، اعلام می‌کنم یکی از موثرترین راه‌ها برای بلندآوازه‌کردن نام کشور و قراردادن در مسیر پیشرفت، ترویج علم است و اگر کسی خواهان اعتلای نام کشورش است، باید در این زمینه گام بردارد.
گفتگو با دکتر اکرم قدیمی ریاست انجمن ترویج علم ایران
منبع: روزنامه شرق
