جلال نبهانی زاده: زمین سرمایه است. بر طبق آیات کلام الله مجید آنچه بر روی زمین است از آنِ پروردگار است[1] و طراحیهای بشر به روی آن باید این موضوع را مد نظر قرار دهد. اما آن چه در حال حاضر در غرب و شرق از آلایندگیهای متنوع و طراحیهایِ سودمحورِ بعضاً زجرآور دیده میشود حاصل عدم ژرفاندیشی انسان مدرن در طراحیهایش است. در حالی که علم در دوران مدرن به دنبال کشف حقیقت بود تکنولوژیهایی که از پس آن پدیدار شد به دنبال سلطه بر طبیعت بود[2]. طبیعتی که به زودی به جولانگاه هوسهای انسان تبدیل شد. این زیادهخواهی تا به امروز ادامه دارد و طراحیهای انسان، به روی سرمایهی پولی و سلطه متمرکز شده است. از طرف دیگر با اینکه به لحاظ اخلاق اجازه نداریم هیچ ذهن مصنوعیای (یا سخنگوی ساختگی) را بسازیم که به انسانها یا جانوران آسیب خواهد رساند[3]؛ ماشینهای هوشمند به وسیلهی سرمایهداران شرکتهای فنی و حامیانشان با تبلیغات گسترده تولید میشوند. در همین حال انسان در طرحهایش، حفظ طبیعت یعنی محل آرامش و سکونت موقتش را در محاسبات کمتر در نظر میگیرد[4].
در حالیکه اخلاق پزشکی از مدتها قبل با بحثهایی نظیر اوتانازی، سقط جنین و تغییر جنسیت، یک نظام آکادمیک مستقل را برای خود شکل داده است؛ در مورد پژوهش دربارهی مخاطرات ناآگاهی از تبعات منفی تکنولوژی نظیر آلایندگیها، حوادث و درجهی خودمختاری تکنولوژی چنین اقدامی صورت نگرفته است[5]. به عنوان نمونه به طور کلی در دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی ایران رشتهای با نامِ اخلاق تکنولوژی یا مطالعات تکنولوژی ویا فلسفهی تکنولوژی به صورت مستقل وجود ندارد. مقالات و کتب منتشر شده در فلسفهی اخلاق دربارهی این حوزه بسیار کم سخن گفتهاند. خصوصاً اینکه در سنت فلسفهی تحلیلی از ارائهی رویکردی مشخص دربارهی اخلاق تکنولوژی اجتناب شده است. این از جمله نقدهایی است که به سنت تحلیلی وارد است؛ با اینکه چند مقاله پژوهشی دربارهی فرااخلاق محاسباتی به رشته تحریر در آمده است[6]. فیلسوفان سنت قارهای قرن بیستم بر روی مطالعات تکنولوژی از منظر بدبینانه متمرکز شدهاند و تکنولوژی را تهدیدی برای زندگی معنادار انسان تلقی کردهاند. در حالیکه این رویکرد تکبعدی است و فقط یک جنبهی ماجرا را می بیند[7]. این حقیقت دارد که تکنولوژی میتواند زندگی ما را بدتر کند در حالیکه همزمان میتواند زندگی ما را بهتر هم بکند. خیلی ساده و آسان است که با این استدلال تکنولوژی را رد کنیم. پیچیدهتر این است که تکنولوژی فراهم کنندهی بسیاری چیزهای خوب و بسیاری چیزهای مشکلدار است.
این پرسش هم مطرح است که چگونه میتوانیم در مورد پذیرش یک تکنولوژی خاص که دارای مخاطرات نامعلوم ویژهایست ارزیابی و قضاوت کنیم؟ و آیا باید آن تکنولوژی را عرضه کنیم یا خیر؟ در مدیریت ریسک یک راه استانده برای ارزیابی در مورد پذیرش یک تکنولوژی ویژه، محاسبات ریسک با استفاده از روابط احتمالاتی چندمتغیره به عنوان پیامدهای ناخواسته و سپس کاربرد تحلیل فایده-هزینه ویا فایدهی این ریسک است. اما بازهم پرسشهای بسیاری در این حوزه مطرح هستند. آیا بررسی تعادل بین منافع و مخاطرات تکنولوژی، جایگزینهای مناسب را در زمان پیچیدگی تحلیل مشخص میکند؟ ملاحظات مقررات اخلاقی در قضاوت در مورد پذیرش ریسک تکنولوژی چیست؟ آیا بررسی هزینه-فایده محور بهترین روش پژوهش برای تصمیمگیری است یا ما به ملاکهای دیگری هم نیازمندیم که به آسانی قابل دخالت نیستند؟
ریسک تکنولوژی ابعاد اخلاقی دارد که روانشناسان، فیلسوفان، جامعهشناسان و دینشناسان باید در مورد پاسخ به آنها اقدام کنند. در عین حال در نهایت در گفتگویی که بین این یافتههای علمی-فلسفی و ارزشهای دینی صورت می پذیرد موارد قابل تأمل دیگری را هم باید در نظر گرفت[8]. در تکنولوژی مربوط به سامانههای انرژی و پرتوهای الکترومغناطیسی که در پزشکی مورد استفاده قرار میگیرند این بحثها به طور جدی مطرح است.
از طرف دیگر پیش بینی هایی که دربارهی هر تکنولوژی جدید به عمل میآیند، غالباً اشتباه و غیرقابل اعتمادند[9] و سیاستگذاریهای عمومی در رویکردهای فنسالارانه (تکنوکراتیک) دغدغههای اخلاقی را کمتر دخالت می دهند. تکیه بر قواعد و مقررات فنی اخلاقی تصویب شدهی ارگانها و سازمانها هم برای پاسخگویی به پرسشهای مطرح شده کافی نیست. افراد و اشخاص باید به توسعهی نگاه اخلاقی خود و به کارگیری آن اهمیت دهند و دائماً این پرسش را از خود و دیگران مطرح سازند که « آنچه ایمن است چقدر از خطر محفوظ مانده است؟ ». دراین زمینه باید نسبت به گسترش پژوهشها به صورت مطالعات موردی تکنولوژیها و شرایط ویژهشان اهتمام شود[10].
تکنولوژی به صورتی فراگیر است که در بهترین حالت ابزاریست که ما آنرا کنترل میکنیم تا زندگیمان را بهبود بخشیم و در بدترین حالت، تکنولوژی فرآیندی است که به صورت غیرقابل پیشبینی میتواند در مقابل مخترعان و مبدعانش عمل کند. این بستگی به ما دارد که انتخاب کنیم چگونه با تکنولوژی کنار بیاییم. البته که باید نقش اخلاقیات را در برخورد با تکنولوژی ارتقا بخشیم. از طرفی با توجه به اینکه نظامهای فنی حقوقی[11]، نظامهای مقررات فنی و روابط بین ایشان جهت اجرای استاندههای فنی در به کارگیری، طراحی، تولید و کنترل کیفی تجهیزات و ابزار فنی هستند؛ نقشِ بررسیِ انتقادیِ ابعادِ مختلف و متنوعِ نظامهای فنی حقوقیِ معاصر از دیدگاهِ مهندسانی که تمایل دارند حرفهی خود را در فضایی مسئولانه نسبت به اخلاق و جامعه اجرا کنند برای خوب بودن انسان اثرگذار است. البته این فقط مهندسان نیستند که چنین دغدغهای دارند. کسانیکه می خواهند در جهت مثبت از طریق حرفهی شغلی خود در این موضوع ایفای نقش کنند بر تأثیرات نظام فنی حقوقی معاصر بر خوب انسان اشاره می کنند. در حال حاضر به دلایل متعدد چنین آرمانی مبنی بر شرایط مقررات فنی برای خوب بودن انسان دچار اختلال شده است. این نقص به وسیلهی جنبههای خاصی از قانونگذاریهای فنی و مقررات طرحها اتفاق افتاده است. چند مورد قابل ذکر از این اختلالات عبارتند از: محرمانه بودن[12] مقررات و دستورالعملهای فنی در یک شرکت یا سازمان فنی و مهندسی، مسئولیتهای قانونی[13] شرکت یا سازمان فنی و مهندسی و مسئولیتها در سازمانهای فنی سلسله مراتبی[14].
نشانه هایی از این جهت که مقررات ممکن است به منظور هدایت مسئولانه مهندسان در حفاظت اخلاقی و اجتماعی پیامدها تغییر کنند وجود دارد. با این حال بعضاً ممکن است مهندسان به صورت ناخواسته یا ناآگاهانه اقدام به اجرای طرحهایی کنند که نوع خاصی از زندگی را به جامعه تحمیل کند. مهندسانِ آینده باید در مطالعات خود با استفاده از دانش پایه و اطلاعاتی که نیاز است زمینهی بررسی نقش واقعی مقررات فنی که امکان توجه به جنبه های اخلاقی و اجتماعیِ مهندسی و تکنولوژی را دارند فراهم آورند. این نیازمند توجه نظاممند و مطالعاتِ انتقادیِ عملکردِ نظام ِ مقرراتِ فنی شامل پایههایِ اخلاقی و نقد و بررسیِ چگونگیِ عملکردِ نظامِ مقرراتِ فنی است. سازمانهایِ مهندسی باید نقشِ نقادانهیِ خود را در نظرِ عمومی و در تصمیمات و بحثهایِ سیاستگذاری به طورِ هدفمند در رابطه با مقررات و مشکلات اجتماعی تکنولوژی ایفا کنند تا مشخص شود « آیا یک تکنولوژی خاص برای انسان مفید است یا خیر؟ » و همیشه در نظر داشته باشند که « مهندسان خوب نیازمند دستورالعملهای خوب هستند. » [15]
روند توسعهی تکنولوژی با همان طراحیهای بحثانگیز و مقررات فنی ناقص ادامه دارد و به هیچ وجه نشانهای از توقف آن دیده نمیشود. امید است با در نظر گرفتن موارد فوق الذکر، انجمنها و اصناف خدمات فنی و مهندسی، سیاستگذاران عمومی و مهندسان ناظر شرکتها وسازمانهای کارفرما و سرمایهگذار نسبت به بررسی دستورالعملها و مقررات فنی با توجه به دغدغههای اخلاقی در رابطه با تکنولوژی اقدام نمایند و پژوهشها در این زمینه افزایش یابد.
1- آیه شریفه 14 سوره کهف و آیه شریفه 5 سوره الصافات
2- John R.Dakers, Defining Technological Literracy, Palgrave Macmillan, New York, 2006, pp. 5
3- مجید اکبری، اخلاق ماشین هوشمند، نامه فرهنگ، شماره 53، 1383
4- لویی پ. پویمان، اخلاق زیست محیطی، ترجمه زیرنظر منصوره شجاعی، نشر توسعه، تهران، 1384
5- Sabine Roeser and Lotte Asveld, The Ethics of Technological Risk, Earthscan, London, 2009
6- Gert-Jan C.Lokhorst, Computational Meta-Ethics, Minds & Machines Journal, 2011
7- Sabine Roeser and Lotte Asveld, The Ethics of Technological Risk, Earthscan, London, 2009
8- هادی صمدی، مجاری شناخت و ضرورت گفتگوی علم و الهیات، مجلهی ذهن، شمارهی 25، تهران، بهار 1385
9- Clark, J. A (1985). Technological Progress, in Adam Kuper and Jessica Kuper (eds). The social science encyclopedia, london: Routledge. pp. 850-10.
10- Sabine Roeser and Lotte Asveld, The Ethics of Technological Risk, Earthscan, London, 2009
11- Legal-Technical Systems
12- Secrecy
13- Liability
14- Responsibility of and within hierarchical organizations
15- H. Zandvoort, Good engineers need good Laws, SEFI 2003 Conference
