گزارشی از موسسات پژوهشی و انجمن های ترویج علم در آلمان – بخش نخست

مقدمه
آلمان امروز، نمونه بسیار مناسبی در راستای اثبات این ادعاست که توسعه یک کشور،اساساً از دل  سهم آن کشور در تولید علم بر می آید. به لحاظ تاریخی بسیاری از جهش های بزرگ در علم و فناوری، به ویژه در اعصار اخیر به نوعی به آلمانی ها مرتبط می شود.
درخت تحولات بزرگ فیزیک جدید که پایه های اندیشه بشر و دیدگاه او نسبت به جهان هستی  را بصورت بنیادینی  تغییر داد در سرزمین ژرمن ها جوانه زده و از اتو هان گرفته تا هایزنبرگ ، از ماکس پلانک گرفته تا آلبرت اینشتین و ماکس بورن و بسیاری از پایه گذاران مکانیک کوانتومی و نسبیت آلمانی بوده اند.
کپلر،لایب نیتس، کانتور، فرگه، مینکوفسکی، گاوس، هیلبرت، ریمان، وایرشتراس، موبیوس، رابرت کُخ، ککوله، دیریکله رونتگن، کلازیوس، کیرشهف، لایدن فراست، هاینریش هرتز و هلمهولتز و بسیاری دیگر، جایگاه بلندی در تاریخ علم دارند و نمی توان اختراعات و ابداعات بزرگ دانشمندان ، صنعتگران و مهندسان آلمانی را انکار کرد. اختراعات و ابداعات حیرت برانگیزی که در بسیاری موارد ، جهش های بزرگ در زندگی بشر به وجود آورده اند. آلمانی ها به ترتیب 37، 38 و 31 و 1 جایزه نوبل در فیزیک و شیمی و پزشکی و اقتصاد داشته اند که از این میان  44 برنده جایزه نوبل تنها سهم دانشگاه گوتینگن بوده است.

اختراع دوچرخه در سال 1817 توسط Karl von Drais
لامپ الکتریکی در سال 1854 توسط Heinrich Göbel
تلفن 1861 Philipp Reis
دینام 1866 Werner Siemens
یخچال 1876 Carl von Linde
موتور احتراق داخلی 1876 Nikolaus August Otto
موتور سیکلت 1885 Gottlieb Daimler
خودرو در سال 1886 توسط Carl Benz و Gottlieb Daimler
موتور دیزل در 1890 توسط Rudolf Diesel
هواپیمای گلایدر در سال 1894 توسط Otto Lilienthal
اشعه ایکس در 1895 توسط Wihlem Conrad Röntgen
آسپرین در سال 1897 توسط Felix Hoffmann
شمع خودرو سال 1902 توسط Robert Bosch
فلاسک در سال 1903 توسط Reinhold Burger
نوار کاست توسط Fritze Pfleumer
تلویزیون در سال 1930 توسط Manfred von Ardenne
هلی کوپتر در سال 1936 توسط Heinrich Focke
موتور جت در 1939 توسط Hans von Ohain
کامپیوتر با قابلیت برنامه ریزی 1941 توسط Konrad Zuse
بارکد خوان در 1963 توسط Rudolf Hell
کارت هوشمند Chip card در 1969 توسط Jürgen Dethloff, Helmut Gröttrup
پیل سوختی در 1994 توسط Christian Friedrich Schönbein
MP3 در 1995 توسط Karlheinz Brandenberg
تنها بخشی از نقش ژرمن ها در توسعه علم و فناوری است.

در نوشتار پیش رو به معرفی و شرح فعالیت موسسات پژوهشی دانشگاهها، دفاتر ارتباط با صنعت و انجمن های ترویج علم و همچنین نهادهای مرتبط با ارتباطات علم در کشور آلمان خواهیم پرداخت.
موسسات پژوهشی و انجمن های ترویج علم در آلمان به قدری گسترده و پراکنده اند که بی تردید بسیاری از آنها در این نوشتار از قلم افتاده اند. هدف من در حقیقت لیست  کردن این موسسات نبوده ، بلکه بنا دارم صرفاً با ذکر نمونه هایی، نشان دهم به طور کلی موسسات پژوهشی در این کشور چگونه در راستای ترویج علم فعالیت  می کنند.
آلمانی ها آنگونه که من دیده ام در یک قضاوت کلی، مردمانی سخت کوش و خستگی ناپذیرند. روحیه کار تیمی بالایی دارند و بسیار بیشتر و دقیق تر از ما کار می کنند. آلمانی ها از حواشی کار ، صرف نظر نمی کنند. جزئیاتی که ما در ایران جدی نمی گیریم را جدی می گیرند. بعبارت بهتر، آنچه از دیدگاه ما جزئیات و فرعیات قابل اغماض محسوب می شود از دیدگاه عمومی آلمانی ها بسیار بااهمیت و جدیست. در زمینه توسعه علم، اما غیر از سختکوشی و جدیت و روحیه نقادانه که لازمهء کار دانشمند و پژوهشگر است، عامل دیگری نیز نقش بازی می کند. پژوهش ، هزینه دارد. دانش، شغل دانشمند است و نمی توان از پژوهشگران انتظار داشت که هم دغدغه های مالی داشته باشند و هم بتوانند ذهن خود را به زمینه پژوهشی شان معطوف نمایند.
پوپر موانع اصلی در راه پیشرفت علم را بر دو قسم می داند. موانع اقتصادی و موانع ایدئولوژیک. در خصوص موانع اقتصادی نظر پوپر این است که فقر احیاناً می تواند یک مانع در برابر توسعه علم به شمار آید، هر چند اکتشافات نظری و تجربی بزرگی علیرغم فقر مادی به انجام رسیده اند. پوپر معتقد است اما در مقابل، رفاه مادی نیز می تواند یک مانع باشد. پوپر از دو سنخ علم صحبت میکند. نخست علوم با هزینه های غول آسا که وی از آنها با عنوان Big Sciences  نام  می برد و دوم علوم کبیر و برجسته که آن را great sciences می خواند. مقصود از نوع اول ، یعنی علوم با هزینه های غول آسا علومی است که در آن به عوض بهره گیری از نیروی اندیشه و عرضهء نظریات بدیع برای کشف رازهای طبیعت ، از ابزار بسیار پرهزینه و روش های مکانیکی و پرخرج بهره گرفته می شود و علم نظری را به سطح علم  کاربردی و تکنولوژی تقلیل می دهد. نوع دوم یعنی علوم کبیر و برجسته یعنی great sciences ازدیدگاه پوپر نظریات وحدت بخش، ساده و زیبایی هستند که که در عین حال که از عمق تئوریک زیادی برخوردارند ، معرفت آدمی را در حوزهء مربوط به خود به نحو چشمگیری افزایش می دهند. از قبیل این نظریه ها می توان به نظریه نسبیت  اینشتین، نظریه میدان فارادی- ماکسول و نظریه فرگشت داروین اشاره نمود.

(اسطوره چارچوب (در دفاع از علم و عقلانیت)، پوپر، ترجمه دکتر علی پایا ص61)

توسعه علم یک کشور مستلزم برنامه ریزی سیستماتیک در سطوح کلان است و نمی توان روی بخت و اقبال تکیه کرد. در آلمان بصورت کلی این امکان برای پژوهشگران وجود دارد که با بهره گیری از بورسیه ها و کمک هزینه های مالی موسسات پژوهشی یا دانشگاه ها، تامین مالی شوند و بتوانند تمرکز خود را نه روی کسب معاش، بلکه روی زمینه پژوهشی بگذارند. البته در این خصوص همچنان نقایصی هم هست. بعنوان مثال توزیع متقارنی به لحاظ تخصیص بودجه ها صوررت نگرفته یا اگر هم گرفته از دید بسیاری همچنان این توزیع رضایت بخش نیست. برای مثال بودجه پژوهشی دانشگاه ها و موسسات پژوهشی اغلب روی پژوه های مرتبط با تکنولوژی و صنعت یا بیولوژی و عصب شناسی و … متمرکز شده و ممکن است پژوهشکده های علوم انسانی از فرصت و موقعیت مساوی برخوردار نباشند. این موضوع که بودجه توسعه علمی کشور به چه شکل و با چه مکانیسمی به شاخه های مختلف علوم تخصیص یابد پرسش مهمی است. چه کسی صلاحیت این را دارد که تشخیص دهد تخصیص و صرف بودجه تحقیقات در دیرینه شناسی، فیزیولوژی، فیزیک ذرات مهم تر است یا در نانوتکنولوژی، کیهان شناسی، مهندسی کشاورزی یا مکانیک یا متالورژی و … ؟
به رغم همهء اینها ، آنچه مسلّم است این است که علم، کسب و کار دانشمند است. نهادها و انجمن ها و دانشگاه با صرف هزینه و کنار گذاشتن بودجه و همچنین موسسات تحقیقاتی  با اعطای جوایز ارزشمند به فعالان علم و فناوری، این انگیزه را در دانش پژوهان به صورت چشمگیری تقویت می نمایند. انتظار توسعه علم بدون صرف بودجه و بدون در نظر گرفتن انگیزه مالی پژوهشگران ، توقعی بی جا و غیر عملی است. دنیای علم، دنیای تجارت و مارکتینگ نیست و ماهیت و محتوای علم و روش علمی با دنیای تجارت متفاوت است. اما نمی توان این واقعیت را نادیده گرفت که علم، شغل دانشمند است و کمتر پژوهشگری حاضر می شود صرفاً برای ارضای روحیه  جستجوگرانه خود و بصورت رایگان خود را وقف پژوهش و فعالیت علمی کند.
در ایران علم به نوعی مارکتینگ حاشیه ای یا بعبارتی یک سنخ چهارشنبه بازار هم به دنبال خود دارد. فروش پایان نامه، مقاله ، انجام پروژه های دانشجویی، ترجمه ، گزارش کار و جزوه و … بخشی از بازار خرده فروشی جامعه دانشگاهی و علمی ما در ایران است. بدیهی است صرف بودجه های تحقیقاتی در علوم مختلف باید با نظارت دقیق، با تایید متخصصان و کمیته های تخصصی علمی صورت پذیرد. در غیر اینصورت عده ای سودجو پروژه های بی حاصلی با عناوین پرطمطراق تعریف کرده و روی آن بودجه گرفته و بدین ترتیب بودجه تحقیقاتی کشور را که بایستی صرف توسعه علم شود به حساب شخصی خود واریز می کنند!
اما بازگردیم به کارکرد موسسات تحقیقاتی و انیستیتو های پژوهشی در آلمان به عنوان نمونه ای موفق در توسعه پایدار علم. در آلمان موسسات و انجمن های گوناگونی در زمینه تحقیقات علم و فناوری فعالیت می کنند. مشهور ترین آنها انجمنی است به نام انجمن ماکس پلانک (عنوان اصلی Max-Planck-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften) که  در ۲۶ فوریه سال ۱۹۴۸ به ریاست اتو هان در شهر گوتینگن آلمان بنیان نهاده شد و نام پدر نظریه کوانتوم ، ماکس پلانک، را بر خود  نهاد. شخص اتو هان از سالهای 1948 تا 1960 نخستین رییس انجمن (با عنوان ماکس پلانک) بوده  است. نگاهی به سابقه این مجموعه نشان می دهد که 15 تن از اعضای این انجمن در زمره برندگان جایزه نوبل بوده اند و از این حیث هیچ انجمن تحقیقاتی در دنیا هم پایهء انجمن ماکس پلانک، نوبلیست نداشته است. به ندرت می توان شاخه ای از علوم و زمینه تحقیقاتی را پیدا کرد که انیستیتو ماکس پلانک در زمینه آن به تحقیقات تخصصی نپرداخته باشد. انجمن ماکس پلانک یک بنیاد بزرگ تولید علم است. رتبه بندی مجله تحصیلات عالی تایمز ( Times Higher Education) در سال ۲۰۰۶ نشان می دهد انجمن ماکس پلانک در بین مؤسسه‌های تحقیقاتی غیر دانشگاهی در زمینه علوم رتبه اول در دنیا و در زمینه تکنولوژی در جایگاه سوم جهان قرار دارد. در مجموع نزدیک به 80 مؤسسه پژوهشی در داخل و چندین مرکز تحقیقاتی در خارج از کشور آلمان بعنوان موسسات وابسته به انجمن ماکس پلانک فعالیت می کنند و هر زمینه تحقیقاتی در هر انیستیتو، با سرپرستی اساتید معتبر و دانشمندان مطرح با ملیت های مختلف به تولید علم مشغولند.

نمونه هایی از جوایز سالانه پژوهشکده و موسسات تحقیقاتی آلمان

Otto Hahn Medal
مدال اتو هان
مدال اتو هان از جمله جوایز انجمن ماکس پلانک است که هر ساله، تعدادی از دانش پژوهان شایسته را کاندیدای دریافت آن می نماید . مدال اتو هان جایزه ارزشمندی است که به دانشمندان و پژوهشگران جوان اعطا می شود. سابقه تاریخی این جایزه ترویج علم با ارزش 7500 یورو، به سال 1978 باز میگردد و تا کنون بیش از 800 تن از دانش پژوهان و دانشمندان مفتخر به دریافت آن گردیده اند.

جایزه دیتر رامپاخر
Dieter Rampacher Prize

این جایزه همه ساله از سوی انجمن ماکس پلانک به کاندیداهای جوان دانشجویی دکترا (سن حدود 25 تا 27) اعطا می شود. جایزه ارزشمندی برای ایجاد تشویق و انگیزه دانشجویان که از سال 1984 توسط هرمان رامپاخر عضو حامی انجمن ماکس پلانک و به یادبود برادرش دیتر رامپاخر دانشجوی فیزیک در TH Stuttgart بنیان گذاشته شد.

جایزه دکترای گرترود ریمتسما

Gertrud Reemtsma Ph.D.
این جایزه به دانشجویان دکترا در رشته نورولوژی اختصاص دارد و بر 20 هزار یورو بمدت دو سال کمک هزینه بالغ می شود. به مبلغ این جایزه می تواند تا 3000 یورو تشویقی نیز اضافه شود.

جایزه پیتر هانس هوفشنایدر
Peter Hans Hofschneider Prize
این جایزه که از سال 2005 بنیان گذاشته شده به پژوهشگران جوانی اعطا می شود که در زمینه پزشکی مولکولی فعالیت میکنند. مبلغ این جایزه 3000 یورو نقدی است. پیتر هانس هوفشنایدر متولد 1929 دانش آموخته پزشکی، روانشناسی و زیست شناسی در دانشگاه توبینگن و از سال 1966 رئیس بخش بیوشیمی انیستیتو ماکس پلانک و همچنین از پایه گذاران مرکز ژنتیک دانشگاه مونیخ بوده است.

به جز انجمن ماکس پلانک ، موسسات بسیاری در آلمان هستند که با کارکرد مشابه، از پژوهش پژوهشگران حمایت میکنند و زمینه تحقیقات و تولید علم را در میان محققان و دانش پژوهان فراهم می نمایند. بدیهی است که ارائه لیست کامل و دقیقی از موسسات تحقیقاتی ، نوشتار دیگری می طلبد و ما تنها بعنوان مشتی نمونه خروار ، به برخی از آن ها اشاره می نماییم.

انجمن تحقیقات آلمان (Deutsche Forschungsgemeinschaft  (DFG
این انجمن در چارچوب یک برنامه ویژه، امکان سفرهای علمی ، شرکت در کنگره ها، سخنرانی ها و سفرهایی جهت ایجاد ارتباط برای محققان خارجی را فراهم می آورد. جایزه ارتباطات علم این انجمن، معادل 50 هزار یورو است.

بنیاد آلکساندر فون هومبولدت Alexander von Humboldt-Foundation
این بنیاد دو برنامه عمده برای محققان و پژوهشگران خارجی با مدرک دکترا دارد:
بورس های تحقیقاتی طولانی مدت از 6 تا 12 ماه
اعطای بیش از 150 جایزه تحقیقاتی هومبولدت در سال به پژوهشگران شناخته شده بین المللی با پیشنهاد محققان آلمانی. همراه با این جایزه محققین به مدتی نسبتا” طولانی (4 تا 12 ماه) برای انجام یک پروژه تحقیقاتی به انتخاب خود، دعوت می شوند.

انیستیتو ملی ارتباطات علم  Das Nationale Institut für Wissenschaftskommunikation 

یک مجموعه حرفه ای در زمینه ترویج علم است که با رویکرد ژورنالیسم علمی سهم بزرگی در امور مربوط به ترویج و ارتباطات علم در آلمان دارد.  NaWik که مرکز آن در شهر کارلسروهه واقع است با حضور دانشمندان مطرح و پژوهشگران خبره، با برگزاری سمینارها و انتشار مجلات علمی، روزنامه ها، فیلم ها و برنامه های مستند علمی یکی از موسسات معتبر ترویج علم در آلمان به شمار می آید.  در بخش های بعدی به معرفی سایر بنیادهای پژوهشی دانشگاهی و همچنین موسسات فعال در زمینه ترویج علم وفناوری خواهیم پرداخت و به نحوه ارتباط صنعت و دانشگاه در این کشور اشاره خواهیم نمود.