نمایشنامه «فارم هال» اثر دیوید كسیدی، جلد نخست از مجموعه «علم بر صحنه» است كه با ترجمه شاپور اعتماد در نشر كرگدن منتشر شده است. چنان‌كه از عنوان فرعی نمایشنامه؛ «پروژه اتمی آلمان در جنگ جهانی دوم» برمی‌آید ماجرا نسبت سرراستی با فاكت‌های تاریخی در این باب دارد. شاپور اعتماد كه علاوه‌بر ترجمه جلد نخست مجموعه اخیر، دبیری آن را نیز بر عهده دارد در مقدمه‌اش بر كتاب مینویسد، یك سال پیش از عملیات اپسیلون، نویسنده نمایشنامه «فارم هال» (2015)، دیوید كسیدی، در مقام مورخ علم زندگی‌نامه ورنر هایزنبرگ را با عنوان «عدم قطعیت» منتشر كرده بود. مایكل فرین با الهام از این اثر پای تاریخ را به تئاتر باز می‌كند تا از آن نتیجه‌ای فلسفی بگیرد. در نمایشنامه «كپنهاگ» (1998)، هایزنبرگ در سال 1941 خطر می‌كند و از كشور اشغالگر خود، آلمان به دیدن استادش بور در كشور اشغال‌كننده دانمارك می‌رود تا از او بپرسد آیا استفاده علمی از شكافت هسته‌ای از نظر اخلاقی مصلحت است یا نه؟ پرسشی كه در نمایشنامه «كپنهاگ» به‌كرات مطرح شده است تا «با بررسی پاسخ‌های ممكن صورت‌مسئله روشن و واضح شود. در حالی كه گذر از یك عدم قطعیت به عدم قطعیت دیگر است» درنهایت، به‌تعبیر شاپور اعتماد -كه خود از پژوهشگران حوزه فلسفه علم است، مایكل فرین «جامعیت اصل حاكم بر معرفت‌شناسی نیات را نتیجه می‌گیرد: اینكه عدم قطعیت بر فكر و انگیزه آدمی حاكم است». در همین مقدمه كوتاه و روشنگر، شاپور اعتماد اشاره می‌كند كه دیوید كسیدی كه پیش‌تر به‌عنوان مورخ علم از چشم‌انداز تاریخی به «كپنهاگ» پرداخته است، خود دست به نوشتن نمایشنامه‌ای به همین سیاق می‌زند كه در آن دو گفتمان تاریخ و نمایش در هم ادغام شده‌اند. اعتماد مینویسد نمی‌دانیم اگر دست‌نوشته‌های «فارم هال» در دسترس برشت، كیپهارت و دورنمات قرار داشت نمایشنامه آنان چقدر متفاوت بود، به هر روی شاهد رونق نمایشنامه‌های علمی هستیم. او با اشاره به اینكه انقلاب علمی و انقلاب ادبی تقریبا همزمان در قرن‌های شانزده و هفده به وقوع پیوستند، از تبعات پردامنه این انقلاب‌ها مینویسد و نفوذی كه هریك بر دیگری داشتند و به‌تعبیر اعتماد، وام‌های یكی از دیگری توأم بود با نظارت یكی بر دیگری. «نمایش علمی از دستاوردهای این دو تحول تاریخی بود. اما جنگ جهانی دوم نقطه عطف سیر تحول آنها بود. گالیله پس از جنگ برشت دیگر همان گالیله پیش از جنگ برشت نبود. در یكی سخن از انحطاط است و در دیگری سخن از انهدام: پاپ و بمب». تحول نمایشنامه‌نویسی در زمینه علم طی جنگ جهانی دوم آغاز شد «تحولی كه عملا به پدیدآمدن ژانری جدید در نمایشنامه‌نویسی انجامید: نمایشنامه‌های علمی»، كه موضوع مجموعه «علم بر صحنه» است و البته به‌گفته دبیر مجموعه، دایره شمول آن بسیار محدود است و از نظر زمانی محدود می‌شود به نمایشنامه‌های علمی بعد از جنگ جهانی دوم. اما، ماجرای «فارم هال» كه نخستین كتاب مجموعه لقب گرفته است: فارم هال محلی است در نزدیكی گاد منچستر، خانه‌ای قدیمی كه در آن یك پروفسور دانشگاه كمبریج به‌اتفاق همسرش زندگی می‌كرده. در نیمه قرن هجدهم به‌عنوان عمارتی اربابی ساخته شده و در جنگ جهانی دوم به تصرف دستگاه ضد اطلاعات بریتانیا درآمده است. ام.آی.سیكس از آن به‌عنوان خانه امن برای بازجویی اسرای جنگی استفاده می‌كرد. اواخر جنگ جهانی دوم، دانشمندی به‌نام گُدسمیت ماموریت پیدا می‌كند كه در پناه متفقین دانشمندان هسته‌ای آلمان را بازداشت و بازجویی كند. او ده نفر را انتخاب كرد كه در میان‌شان ورنر هایزنبرگ هم بود. این عملیات با اسكان دانشمندان هسته‌ای آلمانی در فارم هال و ضبط و مخابره مخفیانه حرف‌هاشان آغاز شد. كتاب، پس از شانزده صحنه نمایشنامه، پیوستی دارد با عنوان «مسئولیت دانشمند» كه تقریر هایزنبرگ است از ماجرای فارم هال كه در كتاب «جزء و كل»، ورنر هایزنبرگ با ترجمه حسین معصومی‌همدانی در مركز نشر دانشگاهی آمده است. ماجرا از دستگیری و فرستادن هایزنبرگ به فارم هال آغاز می‌شود و پیوستن او به دیگر همكارانش ازجمله اتو هان، والتر گرلاخ، ماكس فون لاوئه. در فارم هال، هایزنبرگ به‌اضافه ده نفر دیگر زندانی بودند و همه اتو هان را با شخصیتی آرام و جذاب، به‌چشم سخنگوی جمع می‌دیدند. تا اینكه در بعدازظهر روز ششم اوت 1945، خبر می‌شوند كه هیروشیما بمباران اتمی شده است. هایزنبرگ در كمال ناباوری و اكراه می‌پذیرد كه تحول فیزیك اتمی كه او به‌مدت بیست‌وپنج سال در آن شركت داشته، موجب مرگ صدهزار انسان شده است! «اتو هان از همه ما بیشتر ناراحت بود. شكافت اورانیوم، مهم‌ترین كشف علمی او، گام اساسی در راه رسیدن به قدرت اتمی بود، و این گام اكنون به انهدام وحشتناك یك شهر و ساكنان آن، یعنی گروهی مردم بی‌سلاح و غالبا بی‌گناه، منجر شده بود…».
این معرفی کتاب با عنوان «در خدمت و خیانت علم» به قلم پارسا شهری در شماره شماره ۳۳۸۷ روزنامه شرق به تاریخ دوشنبه ۲۰ اسفند ۱۳۹۷ منتشر شده است.
