Close

اخلاق، مقررات فنی و تبعات تکنولوژی

جلال نبهانی­ زاده: زمین سرمایه است. بر طبق آیات کلام الله مجید آن­چه بر روی زمین است از آنِ پروردگار است[1] و طراحی­های بشر به روی آن باید این موضوع را مد نظر قرار دهد. اما آن چه در حال حاضر در غرب و شرق از آلایندگی­های متنوع و طراحی­هایِ سودمحورِ بعضاً زجرآور دیده می­شود حاصل عدم ژرف­اندیشی انسان مدرن در طراحی­هایش است. در حالی که علم در دوران مدرن به دنبال کشف حقیقت بود تکنولوژی­­هایی که از پس آن پدیدار شد به دنبال سلطه بر طبیعت بود[2]. طبیعتی که به زودی به جولانگاه هوس­های انسان تبدیل شد. این زیاده­خواهی تا به امروز ادامه دارد و طراحی­های انسان­، به روی سرمایه­ی پولی و سلطه متمرکز شده است. از طرف دیگر با این­که به لحاظ اخلاق اجازه نداریم هیچ ذهن مصنوعی­ای (یا سخنگوی ساختگی) را بسازیم که به انسان­ها یا جانوران آسیب خواهد رساند[3]؛ ماشین­های هوشمند به وسیله­ی سرمایه­داران شرکت­های فنی و حامیانشان با تبلیغات گسترده تولید می­شوند. در همین حال انسان در طرح­هایش، حفظ طبیعت یعنی محل آرامش و سکونت موقتش را در محاسبات کمتر در نظر می­گیرد[4].

در حالی­که اخلاق پزشکی از مدت­ها قبل با بحث­هایی نظیر اوتانازی، سقط جنین و تغییر جنسیت، یک نظام آکادمیک مستقل را برای خود شکل داده است؛ در مورد پژوهش درباره­ی مخاطرات ناآگاهی از تبعات منفی تکنولوژی نظیر آلایندگی­ها، حوادث و درجه­ی خودمختاری تکنولوژی چنین اقدامی صورت نگرفته است[5]. به عنوان نمونه به طور کلی در دانشگاه­ها و مؤسسات پژوهشی ایران رشته­ای با نامِ اخلاق تکنولوژی یا مطالعات تکنولوژی ویا فلسفه­ی تکنولوژی به صورت مستقل وجود ندارد. مقالات و کتب منتشر شده در فلسفه­ی اخلاق درباره­ی این حوزه بسیار کم سخن گفته­اند. خصوصاً این­که در سنت فلسفه­ی تحلیلی از ارائه­ی رویکردی مشخص درباره­ی اخلاق تکنولوژی اجتناب شده است. این از جمله نقدهایی است که به سنت تحلیلی وارد است؛ با این­که چند مقاله پژوهشی درباره­ی فرااخلاق محاسباتی به رشته تحریر در آمده است[6]. فیلسوفان سنت قاره­ای قرن بیستم بر روی مطالعات تکنولوژی از منظر بدبینانه متمرکز شده­اند و تکنولوژی را تهدیدی برای زندگی معنادار انسان تلقی کرده­اند. در حالی­که این رویکرد تک­بعدی است و فقط یک جنبه­ی ماجرا را می بیند[7]. این حقیقت دارد که تکنولوژی می­تواند زندگی ما را بدتر کند در حالی­که همزمان می­تواند زندگی ما را بهتر هم بکند. خیلی ساده و آسان است که با این استدلال تکنولوژی را رد کنیم. پیچیده­تر این است که تکنولوژی فراهم کننده­ی بسیاری چیزهای خوب و بسیاری چیزهای مشکل­دار است.

این پرسش هم مطرح است که چگونه می­توانیم در مورد پذیرش یک تکنولوژی خاص که دارای مخاطرات نامعلوم ویژه­ایست ارزیابی و قضاوت کنیم؟ و آیا باید آن تکنولوژی را عرضه کنیم یا خیر؟ در مدیریت ریسک یک راه استانده برای ارزیابی در مورد پذیرش یک تکنولوژی ویژه، محاسبات ریسک با استفاده از روابط احتمالاتی چندمتغیره به عنوان پیامدهای ناخواسته و سپس کاربرد تحلیل فایده-هزینه ویا فایده­ی این ریسک است. اما بازهم پرسش­های بسیاری در این حوزه مطرح هستند. آیا بررسی تعادل بین منافع و مخاطرات تکنولوژی، جایگزین­های مناسب را در زمان­ پیچیدگی تحلیل مشخص می­کند؟ ملاحظات مقررات اخلاقی در قضاوت در مورد پذیرش ریسک تکنولوژی چیست؟ آیا بررسی هزینه-فایده محور بهترین روش پژوهش برای تصمیم­گیری است یا ما به ملاک­های دیگری هم نیازمندیم که به آسانی قابل دخالت نیستند؟

ریسک تکنولوژی ابعاد اخلاقی دارد که روانشناسان، فیلسوفان، جامعه­شناسان و دین­شناسان باید در مورد پاسخ به آن­ها اقدام کنند. در عین حال در نهایت در گفتگویی که بین این یافته­های علمی-فلسفی و ارزش­های دینی صورت می پذیرد موارد قابل تأمل دیگری را هم باید در نظر گرفت[8]. در تکنولوژی مربوط به سامانه­های انرژی و پرتوهای الکترومغناطیسی که در پزشکی مورد استفاده قرار می­گیرند این بحث­ها به طور جدی مطرح است.

از طرف دیگر پیش ­بینی ­هایی که درباره­ی هر تکنولوژی جدید به عمل می­آیند، غالباً اشتباه و غیرقابل اعتمادند[9] و سیاستگذاری­های عمومی در رویکردهای فن­سالارانه (تکنوکراتیک) دغدغه­های اخلاقی را کمتر دخالت می دهند.  تکیه بر قواعد و مقررات فنی اخلاقی تصویب شده­ی ارگان­ها و سازمان­ها هم برای پاسخگویی به پرسش­های مطرح شده کافی نیست. افراد و اشخاص باید به توسعه­ی نگاه اخلاقی خود و به کارگیری آن اهمیت دهند و دائماً این پرسش را از خود و دیگران مطرح سازند که « آنچه ایمن است چقدر از خطر محفوظ مانده است؟ ».  دراین زمینه باید نسبت به گسترش پژوهش­ها به صورت مطالعات موردی تکنولوژی­ها و شرایط ویژه­شان اهتمام شود[10].

تکنولوژی به صورتی فراگیر است که در بهترین حالت ابزاریست که ما آن­را کنترل می­کنیم تا زندگی­مان را بهبود بخشیم و در بدترین حالت، تکنولوژی فرآیندی است که به صورت غیرقابل پیش­بینی می­تواند در مقابل مخترعان و مبدعانش عمل کند. این بستگی به ما دارد که انتخاب کنیم چگونه با تکنولوژی کنار بیاییم. البته که باید نقش اخلاقیات را در برخورد با تکنولوژی ارتقا بخشیم. از طرفی با توجه به این­که نظام­های فنی حقوقی[11]، نظام­های مقررات فنی و روابط بین ایشان جهت اجرای استانده­های فنی در به کارگیری، طراحی، تولید و کنترل کیفی تجهیزات و ابزار فنی هستند؛ نقشِ بررسیِ انتقادیِ ابعادِ مختلف و متنوعِ نظام­های فنی حقوقیِ معاصر از دیدگاهِ مهندسانی که تمایل دارند حرفه­ی خود را در فضایی مسئولانه نسبت به اخلاق و جامعه اجرا کنند برای خوب بودن انسان اثرگذار است. البته این فقط مهندسان نیستند که چنین دغدغه­ای دارند. کسانی­که می خواهند در جهت مثبت از طریق حرفه­ی شغلی خود در این موضوع ایفای نقش کنند بر تأثیرات نظام فنی حقوقی معاصر بر خوب انسان اشاره می کنند. در حال حاضر به دلایل متعدد چنین آرمانی مبنی بر شرایط مقررات فنی برای خوب بودن انسان دچار اختلال شده است. این نقص به وسیله­ی جنبه­های خاصی از قانون­گذاری­های فنی و مقررات طرح­ها اتفاق افتاده است. چند مورد قابل ذکر از این اختلالات عبارتند از: محرمانه بودن[12] مقررات و دستورالعمل­های فنی در یک شرکت یا سازمان فنی و مهندسی، مسئولیت­های قانونی[13] شرکت یا سازمان فنی و مهندسی و مسئولیت­ها در سازمان­های فنی سلسله مراتبی[14].

نشانه هایی از این جهت که مقررات ممکن است به منظور هدایت مسئولانه مهندسان در حفاظت اخلاقی و اجتماعی پیامدها تغییر کنند وجود دارد. با این حال بعضاً ممکن است مهندسان به صورت ناخواسته یا ناآگاهانه اقدام به اجرای طرح­هایی کنند که نوع خاصی از زندگی را به جامعه تحمیل کند. مهندسانِ آینده باید در مطالعات خود با استفاده از دانش پایه و اطلاعاتی که نیاز است زمینه­ی بررسی نقش واقعی مقررات فنی که امکان توجه به جنبه های اخلاقی و اجتماعیِ مهندسی و تکنولوژی را دارند فراهم آورند. این نیازمند توجه نظام­مند و مطالعاتِ انتقادیِ عملکردِ نظام ِ مقرراتِ فنی شامل پایه­هایِ اخلاقی و نقد و بررسیِ چگونگیِ عملکردِ نظامِ مقرراتِ فنی است. سازمان­هایِ مهندسی باید نقشِ نقادانه­یِ خود را در نظرِ عمومی و در تصمیمات و بحث­هایِ سیاستگذاری به طورِ هدفمند در رابطه با مقررات و مشکلات اجتماعی تکنولوژی ایفا کنند تا مشخص شود « آیا یک تکنولوژی خاص برای انسان مفید است یا خیر؟ » و همیشه در نظر داشته باشند که « مهندسان خوب نیازمند دستورالعمل­های خوب هستند. » [15]

روند توسعه­ی تکنولوژی با همان طراحی­های بحث­انگیز و مقررات فنی ناقص ادامه دارد و به هیچ وجه نشانه­ای از توقف آن دیده نمی­شود. امید است با در نظر گرفتن موارد فوق الذکر، انجمن­ها و اصناف خدمات فنی و مهندسی، سیاستگذاران عمومی و مهندسان ناظر شرکت­ها وسازمان­های کارفرما و سرمایه­گذار نسبت به بررسی دستورالعمل­ها و مقررات فنی با توجه به دغدغه­های اخلاقی در رابطه با تکنولوژی اقدام نمایند و پژوهش­ها در این زمینه افزایش یابد.

1-       آیه­ شریفه­ 14 سوره­ کهف و آیه­ شریفه­ 5 سوره­ الصافات

2-       John R.Dakers, Defining Technological Literracy, Palgrave Macmillan, New York, 2006, pp. 5

3-       مجید اکبری، اخلاق ماشین هوشمند، نامه فرهنگ، شماره 53، 1383

4-       لویی پ. پویمان، اخلاق زیست محیطی، ترجمه زیرنظر منصوره شجاعی، نشر توسعه، تهران، 1384

5-       Sabine Roeser and Lotte Asveld, The Ethics of Technological Risk, Earthscan, London, 2009

6-       Gert-Jan C.Lokhorst, Computational Meta-Ethics, Minds & Machines Journal, 2011

7-       Sabine Roeser and Lotte Asveld, The Ethics of Technological Risk, Earthscan, London, 2009

8-       هادی صمدی، مجاری شناخت و ضرورت گفتگوی علم و الهیات، مجله­ی ذهن، شماره­ی 25، تهران، بهار 1385

9-       Clark, J. A (1985). Technological Progress, in Adam Kuper and Jessica Kuper (eds). The social science encyclopedia, london: Routledge. pp. 850-10.

10-   Sabine Roeser and Lotte Asveld, The Ethics of Technological Risk, Earthscan, London, 2009

11-   Legal-Technical Systems

12-   Secrecy

13-   Liability

14-   Responsibility of and within hierarchical organizations

15-   H. Zandvoort, Good engineers need good Laws, SEFI 2003 Conference

 

Related Posts

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *