جلال نبهانی زاده: در سالهای اخیر موضوع توسعهی پایدار به دلایل متعدد مورد توجه قرار گرفته است. توسعهی پایدار با جامعه، اقتصاد و محیطزیست در آمیخته است. با این که هدف بیشتر بنگاههای صنعتی توسعهی مبتنی بر سود مالی است، اکنون دیگر دستیابی به منابع مالی بدون در نظر گرفتن جامعه و محیطزیست موضوع سادهای نیست و عدم توجه کافیِ این بنگاهها به مسائل زیستمحیطی مشکلاتی را به بار آورده است. آلایندگیهای متنوع، سبب گسترش بیماریهای پوستی و تنفسی، انواع آلرژیهای جدید و تغییرات گسترده در الگوی زندگی افراد جوامع در حال توسعه و توسعهیافته شده است. تکنولوژیهایِ در ارتباط با تولید سوختهای فسیلی که انرژی مصرفی نیروگاهها، خودروها و تجهیزات حمل و نقل را تأمین میکنند، گرانقیمت هستند و انواع آلایندگیها را ایجاد میکنند. براساس آمار اعلام شده از سوی شورای جهانی انرژی در سال 2007 میلادی، نسبتِ میزان تولید آلایندهی دیاکسیدکربن برحسب تُن و تولید ناخالص داخلی بر حسب یکهزار دلار ایالات متحده در ایران برابر 853 واحد میباشد. این رقم تقریباً دو برابر این میزان در کشورهایی نظیر آلمان، ژاپن و هند است. نقش ویژهی تکنولوژی در وجود چنین آمار و ارقامی غیرقابل انکار است. به نظر میرسد برای کاهش زیانهای ناشی از بالا بودن این رقم در بین مسئولین اقدامات بسیار گستردهای در حال انجام است. سیاستگذاریهایِ آشکاری برای حرکت به سوی ایجاد نظامِ فنی مبتنی بر الگوی توسعهی پایدار صورت پذیرفته است. این سیاستگذاریها در برنامههایِ توسعهیِ کشور، بندِ اولِ برنامهیِ اقتصادِ مقاومتی در بخشِ نفت و گاز مبنی بر کاهش ضربهپذیریِ در اثرِ کاهشِ صادرات و جهتگیریهایِ طرح تحول اقتصادیِ ایران مبنی بر افزایشِ نوآوری، ملاحظه میشوند. اجرای این سیاستگذاریها نیازمند اتخاذ تدابیرِ امیدوارکننده در تحول و بهبودِ تکنولوژی در بخشِ انرژی است. همچنین باید در نظر داشت که انرژی از اهمیتِ راهبردی برخوردار است. بهبود تکنولوژی در بخش انرژی و حرکت به سوی تکنولوژیهای نوینِ تولیدِ انرژی، در جایگاهِ جهانیِ کشورها مؤثر است.
اما پرسشِ اساسی این است که در حال حاضر برای برونرفت از فضای تکنولوژیک حاکم در بخش انرژی، چه اقداماتی باید صورت پذیرد؟
در پاسخ به این پرسش و در مسیر پیشبینی آیندهی توسعهی پایدار در کشور، مطالعات تکنولوژی در بخش انرژی ضروری به نظر میرسد. همچنین مطالعات در این زمینه باید شامل پژوهش در روندی که تکنولوژیها از گذشته تاکنون طی کردهاند باشد. پژوهشهای اخیر نشان میدهند که روند تاریخی گسترش تکنولوژیهایی نظیر تکنولوژی تولید انرژی نورولتائی (فتوولتائیک) و انرژی بادی نسبت به تکنولوژیهای تولید انرژی از طریق گاز طبیعی و نفت، منظمتر بوده است. دادههایی که از برخی کشورهای توسعهیافته جمعآوری شده نشان میدهد هزینهی انرژی برقی که از راه سوختهای تجدیدناپذیر تولید شده در طول پنج سال معین در نوسان بوده است و روند افزایشی و کاهشی مشخصی نداشته است. در مقایسه، هزینهی تکنولوژیهای تولید انرژی تجدیدپذیر در همین مدت به طور قابل توجهی کاهش داشته است. برای نمونه هزینهی انرژی نورولتائی در یک مدت مشخص، تقریباً به نصف کاهش یافته است. البته در این تحلیلها باید عدم قطعیتی را در نظر گرفت که مربوط به شرایط جغرافیایی مورد مطالعه است.
نیروگاه تولید انرژی از طریق سوخت فسیلی
انرژی سوخت فسیلی هزینههایی را در یک مسیر نسبتاً پیچیده در بر دارد زیرا با کمبود منابع و بهبود تکنولوژی مرتبط است. بهبود تکنولوژی هزینهی منابع را کاهش میدهد. اما بعد از تحلیل هزینههای صورت گرفته در بخش تولید، توزیع و انتقال برق شواهدی دال بر اینکه بهبود تکنولوژی در این بخش به تنهایی برای کاهش هزینهها کافی نیست، به دست آمده است. بررسیها نشان میدهد امیدواریهایی که در گذشته برای برخورداری از انرژی برق ارزان از طریق بهبود تکنولوژی شبکه تولید، توزیع و انتقال وجود داشته، دیگر وجود ندارد. دلایل مشخصی برای این دیدگاه وجود دارد. در حال حاضر بیشتر سرمایهگذاری در بهبود تکنولوژیها بر روی تکنولوژی تولید و انتقال گاز طبیعی و فرآوردههای سوخت فسیلی متمرکز شده است. خوردگی مداوم تجهیزات، شرایط سخت تولید و هزینهی بالای دسترسی به تکنولوژیهایی نظیر کمپرسورها، مخازن و توربینهای ویژه در صنعت نفت و گاز تنها بخشی از معضلات بهبود تکنولوژی در بخش انرژی نفت و گاز است. از طرف دیگر با وجود نگرانی از آیندهی تکنولوژیها و تولیدات مبتنی بر صنعت نفت و گاز در زمان اتمام منابع تجدیدناپذیر، ناپایداری توسعه در این بخش پیشبینی میشود. برای برونرفت از این شرایط نیاز است که روند گذشتهی کاهش هزینهها در تولید انرژی از طریق صفحات نورولتائی و انرژی بادی ادامه یابد. در هر صورت پیشبینیها بدون در نظر گرفتن محاسبات دقیق قطعیت نخواهند داشت. البته این تمام ماجرا نیست.
نیروگاه برج خورشیدی
تکنولوژیِ به کار گرفته شده در بخش انرژی برای تولید و انتقال محصولات سوخت فسیلی نظیر گاز طبیعی و نفت با مسائل پیچیدهای روبروست. با اینکه اجرای بسیاری از امور فنی در این حوزه با استفاده از تکنولوژیهای نوین آسان شده اند ولی مشکلات بسیار زیادی به صورت خودکار وارد این حوزه شده است. نمونهی آشکار آن گرمایش زمین در نگرشی کلگرایانه و تغییرات آب و هوایی اقلیمی در نگاهی محلی است. با اینکه آگاهی از پیامدهای زیستمحیطی گرمایش زمین در طول تاریخ بشر تا به امروز به این میزان بالا نبوده است، اما بیتفاوتی و بیعملی در رفع این معضل نمیتواند بیش از این وجود داشته باشد. همکاری و مشارکت جهانی در این زمینه بسیار پایین است در حالیکه همزمان شاهد اختلافات و درگیریها بر سر منابع انرژی هستیم. تعلل در اقدام سریع در رفع این مشکلات، عواقب فاجعهباری را در چند سال آینده به همراه خواهد داشت.
عدم تحقق توسعهی پایدار از نتایج ادامهی وضعیت کنونی است. در آیندهی نزدیک تنها، کشورهایی که اقدامات کافی و به موقع در جهت تأمین منافع بلندمدت در تغییر طراحیهای تکنولوژیک خصوصاً در بخش انرژی انجام دادهاند از ثبات و آرامش برخوردار خواهند بود. طراحی سامانههای انرژی خورشیدی نظیرِ تولید انرژی تجدیدپذیر به صورت غیرمتمرکز با اولویت در مناطق کم جمعیتتر و گرمتر، احداث نیروگاههای برج خورشیدی و بازتابی، استفاده از آبگرمکنهای خورشیدی و تولید انبوه خودروهای خورشیدی تنها بخشی از اقدامات، برای تغییر نظام تکنولوژیک حاکم است. این فعالیتها در مقایسه با طرحهایی که در گذشته در جمهوری اسلامی ایران اجرایی شدهاند آسانتر خواهند بود و در بلندمدت سودآور هستند. در دههی هفتاد خورشیدی طرح انتقال تکنولوژیِ طراحی و ساخت توربینهای گازی برای نیروگاهها با موفقیت انجام گرفت و در حال حاضر در صنعت برق به خودکفایی در عرصهی تولید، انتقال و توزیع انرژی رسیدهایم. اما این توربینها آلاینده، پرمصرف و کم بازده هستند و برای تولید انرژی برق از انرژی سوخت فسیلی استفاده میکنند. این توربینها کشور را به منابع گاز طبیعی و گازوئیل غیر تجدیدپذیر وابسته میکنند؛ در صورتیکه اجرای انواع طرحها برای نیروگاههای خورشیدیِ نیمه متمرکز و غیرمتمرکز از منابعی تجدیدپذیر و پایدار برخوردار هستند. در این نیروگاهها از تکنولوژی نانومواد استفاده میشود و در کوتاه مدت، به هزینهی سرمایهگذاری و انتقال تکنولوژی از خارج نیازمندند؛ اما در بلند مدت، کشور را از وابستگی به منابع سوخت فسیلی و کشورهای دیگر رها میکنند. از طرف دیگر تولید انبوه خودروهای بنزینی و گازوئیلی که با سرعتهای زیاد حرکت میکنند و از نظر وزن فلزات مصرفی سنگین هستند، موجب افزایش تلفات جانی سوانح رانندگی شده است. خودروهای خورشیدی که با باتری کار میکنند آلایندگی بسیار کمتری دارند، از سرعت کمتری برخوردارند و کوچکتر هستند. لذا در جادههای پرخطر نسبت به خودروهای سوخت فسیلی ایمنتر هستند و جادهسازی برای خودروهای خورشیدی میتواند کمهزینهتر باشد. همچنین لامپهای خورشیدی هزینهی مالی کمتری نسبت به لامپهای معمولی ایجاد میکنند و هزینهی شبکهی انتقال وتوزیع برق را ندارند. اجرای این طرحها از مناطق کمجمعیتتر به مناطق پرجمعیتتر میتواند همزمان موجب عیبیابی طرح شود.
نیروگاه برج خورشیدی
طرح تولید انرژی تجدیدپذیر نیمه متمرکز و غیرمتمرکز خورشیدی تنها یک مورد از طرحهایی است که میتواند در تحول تکنولوژی در بخش انرژی مؤثر باشد. طراحیهای تکنولوژیک دیگری که مشکلات کمتری فراهم کند وجود دارند. لذا پژوهش و مطالعه در این عرصه فواید اقتصادی و فنی بسیاری خواهد داشت.
تحول و بهبود تکنولوژی در حوزهی انرژی نیازمند اقدامات فوری در نهادهای خصوصی، دولتی و پژوهشی از جامعهی فنی کشور است. جامعهی فنی کشور مجموعهی سازمانهای تخصصی، شرکتهای فنی، کارگران، افراد فنی، متخصصین و مهندسان اجرایی و ناظر و مدیران در طرحها است. ارتباط ضعیف بین این نهادها یعنی شرکتهای فنی (مانند شرکتهای خصوصی فعال در زمینهی انرژی و پیمانکاران درجه یک و درجه دو صنعتی، ساختمانی و خدماتی انرژی)، انجمنهای فنی (شامل انجمنهای کارفرمایی، علمی و صنعتی و دفاتر ارتباط با صنعت دانشگاهها و پژوهشکدهها) و سازمانهای دولتی فنی (نظیر شرکتهای ناظر و شرکتهای مادرتخصصی و سیاستگذار در وزارتخانههای نفت، صنایع و نیرو) و همچنین فرهنگ تفکیک گروهی این نهادها و منافعشان از هم، موجب میشود، تجربهی فنی لازم برای بهبود تکنولوژی تحقق نپذیرد و توقعات اولیه برآورده نشوند. لذا باید به تقویت ارتباطات برونسازمانی و درونسازمانی و همکاری و مشارکت یکایک اعضای جامعهی فنی توجه داشت.
بهبود تکنولوژی در بخش انرژی به توسعهی پایدار و بهبود الگوی زندگی منجر خواهد شد. امت ایران شایستهی زندگی بهتر است. در جهان امروز اندیشه و تلاش مستمر، زندگی ملتها را بهبود میبخشد. همانطور که در قرآن کریم آیهی دو سورهی شریفهی محمد (ص) آمده است: »و آنان كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كردهاند و به آنچه بر محمد (ص) نازل آمده گرويدهاند [كه] آن خود حق [و] از جانب پروردگارشان است [خدا نيز] بديهايشان را زدود و حال [و روز]شان را بهبود بخشيد« . امید است این تلاشها زمینهی توسعهی پایدار روزافزون کشور را فراهم آورد.
پی نوشت:
1. محمدرضا مهدیزاده و احمد توکل، مطالعات علم و فناوری: مروری بر زمینههای جامعهشناسی فناوری، دوفصلنامه برنامه و بودجه، شماره 105، تهران.
2. نیلوفر شعربافیان، برآورد پتانسیل فنی و اقتصادی انرژی خورشیدی حرارتی در ایران: راهکاری برای توسعهی پایدار انرژی خورشیدی، مطالعات اقتصاد انرژی، شماره 15، زمستان 1386، تهران، صفحات 35 – 54.
3. رستم صابریفرد، پتانسیل بهرهمندی از انرژی خورشیدی در خراسان جنوبی، مجله اقتصاد انرژی، شماره 132 و 131، مهر و آبان 1389، تهران، صفحات 43 – 47.
4. جکی جونز، انرژی خورشیدی راه حلی بدون نقص، برگردان مرضیه مولایی، مجله تازههای انرژی، سال اول، شماره 2، نیمه دوم مهر 1387، تهران، صفحات 54 – 55.
5. مهدی بهادرینژاد، انرژی خورشیدی در ایران، الگوسازی از هم اکنون برای فردا، مجله مجلس و پژوهش، ویژهنامه مجلس و برنامه دوم، تهران، صفحات 137 – 150
6. محمود یعقوبی و کیان عزیزیان، عملکرد نیروگاه خورشیدی شیراز با ماشین بخار، نشریه انرژی ایران، سال هشتم، شماره 18، بهمن 1382، تهران.
7. گزارش اقتصاد انرژی خورشیدی، مجله اقتصاد انرژی، شماره 105 و 106، مرداد و شهریور 1387، تهران، صفحات 16 تا 21.
8. رحمان خوشاخلاق و علیمراد شریفی و میثم کوچکزاده، ارزیابی اقتصادی استفاده از انرژی خورشیدی در مقایسه با نیروگاه دیزلی، فصلنامه پژوهشهای اقتصادی ایران، سال هفتم، شماره 24، پاییز 1384، تهران، صفحات 171 – 192.
9. فیروزه خلعتبری، رویکرد آیندهپژوهی به آیندهی انرژی در ایران، گروه پژوهشی اقتصاد پژوهشکده تحقیقات استراتژیک، 1388.
J. Doyne Farmer and Jessika Trancik, Dynamics of Technological development in the energy sector
Capacities and governance in Kenya: Lessons in technology transfer, 2012
Deciding the Future: Energy Policy Scenarios to 2050, World Energy Council 2007
